Η
ανάλυση του τοπίου που θα υποδεχθεί ένα τεχνικό έργο υποδομής αποτελεί την
τεκμηρίωση στην οποία βασίζεται ο σχεδιασμός για τη διαμόρφωση του τοπίου. Ορίζεται
ως «αποτίμηση των παραγόντων και των δυνάμεων που διαμόρφωσαν το τοπίο και
περιλαμβάνει κατηγορίες πληροφόρησης όπως τους τοπιολογικούς παράγοντες, τους
κοινωνικοοικονομικούς και πολιτιστικούς και την οπτική οργάνωση που καθρεφτίζει
την επίδραση των δυο αυτών». [1]
Η
ανάλυση του τοπίου εξελίχθηκε εξαρχής προς δύο κύριες κατευθύνσεις, την
οικολογική ανάλυση και την οπτική ή αντιληπτική ανάλυση.[2]
Η
οικολογική ανάλυση εξετάζει κυρίως την οικολογική δομή και λειτουργικότητα,
τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των στοιχείων, προσδιορίζει την ικανή χωρητικότητα
για αλλαγή ώστε να μη θιγεί η υπάρχουσα
ισορροπία ή να προβλεφθεί μια νέα κατάσταση οικολογικής ισορροπίας. Για την
πραγματοποίηση μιας οικολογικής ανάλυσης θεωρητικό υπόβαθρο μας προσφέρει η
οικολογία τοπίου.
Η
οικολογία τοπίου αποτελεί ένα νέο κλάδο της επιστήμης, που εμφανίστηκε για
πρώτη φορά την δεκαετία του 1970 στην Ευρώπη. Μπορεί να οριστεί ως η μελέτη των
λειτουργικών, δομικών και χρονικών ιδιοτήτων ενός τοπίου, που αποτελείται από
χαρακτηριστική διάταξη οικοσυστημάτων και μελετά τοπία μεσαίας ή μεγάλης
κλίμακας.[3]
Η οικολογία τοπίου χρησιμοποιεί
σύγχρονα γεωπληροφοριακά συστήματα (Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών – GIS), σε συνδυασμό με
μεθόδους ψηφιακής επεξεργασίας αεροφωτογραφιών, με συνέπεια την αναλυτική και
αξιόπιστη αποτύπωση του τοπίου και ανάλυση των διαχρονικών του αλλαγών. Χρησιμοποιείται
δε εκτός από την ανάλυση τοπίων μεσαίας ή μεγάλης κλίμακας, σε ζητήματα
διαχειριστικών πρακτικών όπως είναι η μεταβολή της βιοποικιλότητας, οι επιπτώσεις
της κλιματικής αλλαγής στο τοπίο κ.α.
Στη οικολογία τοπίου τα βασικά χαρακτηριστικά του τοπίου είναι:[4]
- Η δομή (structure) που αφορά τις σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο μεταξύ χαρακτηριστικών ευδιάκριτων στοιχείων των οικοτόπων του τοπίου.
- Η λειτουργία (function) που αφορά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των στοιχείων του χώρου και των δομικών χαρακτηριστικών του τοπίου, όπως είναι οι ροές της ενέργειας, της ύλης και των ειδών.
- Η αλλαγή (change) που αναφέρεται στη μεταβολή της δομής και της λειτουργίας του τοπίου με το πέρασμα του χρόνου, που οφείλεται κυρίως σε ανθρωπογενείς αιτίες (εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής, εγκατάλειψη της γης, υλοτομίες, επίδραση της βόσκησης, αστική ανάπτυξη, κατασκευή δρόμων, κατασκευή τεχνιτών υδάτινων μαζών και φραγμάτων, εξορύξεις, η πολιτική απόλυτης προστασίας κλπ) και λιγότερο σε φυσικές αιτίες (πλημμύρες, πυρκαγιές κλπ).
Το χωρικό μοτίβο ενός τοπίου ή μιας περιφέρειας απαρτίζεται εξολοκλήρου
από τρεις τύπους στοιχείων: [5]
- Χωροψηφίδες (patches), όπως είναι μια λίμνη, μια συστάδα δέντρων κλπ, και ορίζονται ως μη γραμμικές επιφανειακές περιοχές που διαφέρουν στη βλάστηση και στο τοπίο από τα περίχωρά τους. Είναι μονάδες γης ή ενδιαιτήματος που είναι ετερογενείς όταν συγκρίνονται με το σύνολο.
- Διάδρομοι (corridors), όπως είναι τα ποτάμια, οι δρόμοι κλπ, που είναι γραμμικές χωροψηφίδες που χρησιμοποιούνται από το νερό, την άγρια πανίδα ή τους ανθρώπους και διακρίνονται σε γραμμικούς (φράχτες, πρανή δρόμων), λωρίδες (αντιπυρικές ζώνες), δίκτυα (δρόμοι, μονοπάτια, οικολογικά δίκτυα) και υδάτινους.
- Θεμελιώδης επιφάνεια / μήτρα (matrix) είναι η θεμελιώδης επιφάνεια, το κυρίαρχο δομικό στοιχείο του τοπίου, ο πιο εκτενής τύπος τοπίου και παίζει κυρίαρχο ρόλο στη λειτουργία του τοπίου. Είναι η επιφάνεια όπου τοποθετούνται οι χωροψηφίδες και οι διάδρομοι και η οποία ασκεί ισχυρή επιρροή σε όλες τις διεργασίες που συμβαίνουν μέσα σε αυτήν.
Τα βασικά δομικά συστατικά του τοπίου ανάλογα
με τον τρόπο που είναι κατανεμημένα δημιουργούν τους διάφορους τύπους
διάρθρωσης του τοπίου (πχ. τοπία μωσαϊκό,
πλέγμα ή σχάρα), ενώ διακρίνονται τέσσερις βασικοί
τύποι τοπίου: α) τοπία με διάσπαρτες χωροψηφίδες, β) τοπία με πλέγμα
διαδρόμων ή και συνδυασμού με χωροψηφίδες, γ) τοπία με αλληλομπλεκόμενα σαν
δάκτυλα τα βασικά δομικά συστατικά τους και δ) τοπία σκακιέρα.[6]
Αναγνωρίζοντας τη διάρθρωση του τοπίου,
αποτυπώνονται στη συνέχεια τα οικολογικά χαρακτηριστικά που αποτελούν το προφίλ
του τοπίου:
- Ζώνη τοπίου
- Κλίμα
- Έδαφος/ μορφές γαιών
- Βλάστηση/είδη (δένδρα, θάμνοι, καλλιέργειες)
- Τύποι τοπίου
- Προστατευόμενες περιοχές
- Χρήσεις γης
Τα δεδομένα αυτά αφού περαστούν σε κάποιο
Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών, μπορούν να χαρτογραφηθούν και να ποσοτικοποιηθούν
μέσω διαφόρων περιβαλλοντικών δεικτών ή δεικτών τοπίου, που αποτελούν σημαντικό
εργαλείο στη διαχείριση του τοπίου, και να δώσουν πολύτιμες πληροφορίες για την
αλλαγή ή τη διαχείριση ενός τοπίου.
Για την εκτίμηση τοπίου, τα δεδομένα χαρτογραφούνται σε διάφορα
επίπεδα (θεματικοί χάρτες), τα οποία χρησιμοποιούνται με τη μορφή επίθεσης των διαφόρων
επιπέδων πληροφοριών (επιτίθενται το ένα επί του άλλου - map overlay), ώστε να υπάρξει ένας συνδυασμός
πληροφοριών που οδηγεί σε συμπεράσματα και προσδιορισμό των ισχυρών και
απειλούμενων σημείων, αλλά και τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του τοπίου (S.W.O.T. analysis).
Η
οπτική ή αντιληπτική ανάλυση αποτελεί μια περιγραφική προσέγγιση του τοπίου
για τον προσδιορισμό κάποιας καταλληλότητας να δεχθεί αλλαγές, τροποποιήσεις,
μεταβολές ή να προσδιορίσει τις αρχές της οργάνωσης, ώστε τα αισθητά αποτελέσματα
μετά την επέμβαση να είναι συνειδητά.[7] Επιδιώκει
τον προσδιορισμό του τοπίου μέσω της οπτικής του κυρίως αποτύπωσης, με την
απογραφή των διαφόρων συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή που εξετάζεται: της
μορφολογίας του ανάγλυφου, του εδάφους, της βλάστησης, των υδρολογικών
στοιχείων και των χρήσεων γης. Βασίζεται στις αισθήσεις και την αντίληψη του
χώρου που διαμορφώνουν τα παρακάτω οπτικά στοιχεία/φαινόμενα:[8]
- Σταθερά στοιχεία του τοπίου: η μορφή, η γραμμή, το χρώμα και η υφή
- Μεταβλητά στοιχεία του τοπίου: η κίνηση, το φως, οι ατμοσφαιρικές συνθήκες, η εποχή του έτους, η απόσταση, η θέση του παρατηρητή, η κλίμακα και ο χρόνος
Με την οπτική ή αντιληπτική ανάλυση η περιοχή χωρίζεται σε επιμέρους ενότητες με τρόπο ώστε η κάθε ενότητα να αποτελεί μία ανεξάρτητη οπτική μονάδα. Απαιτούνται επί τόπου επισκέψεις, λήψη φωτογραφιών, σκίτσα ή άλλα μέσα παρουσίασης και η εκτίμηση του τοπίου γίνεται περιγραφικά και όχι αριθμητικά. Η οπτική ή αντιληπτική ανάλυση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στα μεγάλης κλίμακας τοπία.
Οι
σύγχρονες τάσεις της αρχιτεκτονικής τοπίου όμως προτείνουν μια ανάλυση όχι
μονοδιάστατα οικολογική ή οπτική, αντιληπτική, αλλά μια ανάλυση τοπίου που
να βασίζεται σε κριτήρια κοινωνικά,
οικολογικά και αντιληπτικά για την πολλαπλή ανάγνωση του τοπίου. Η προσέγγιση αυτή καθιερώθηκε ως
κοινωνικοοικονομική, οικολογική και αντιληπτική, περιλαμβάνει όλα τα
παραπάνω οικολογικά και αντιληπτικά στοιχεία, αλλά επιπλέον και τη διερεύνηση
της ιστορίας του τόπου, τη φυσική και πολιτισμική και όλων εκείνων των
παραγόντων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση του τοπίου από πολλές και διαφορετικές
κατευθύνσεις. Παρέχει μια αμεσότητα στη συσχέτιση του τοπίου με τον χρόνο, μια
κατανόηση του τοπίου γι’ αυτούς που θα το χρησιμοποιήσουν, δίνοντας
προτεραιότητα στο συλλογικό ενδιαφέρον κατά τη χρήση του τοπίου.[9]
Κατά την κοινωνικο-οικολογική και
αντιληπτική ανάλυση, γίνεται ευρύτατα χρήση ποιοτικών διαγραμμάτων ανάλυσης τοπίου, στα οποία αποτυπώνονται οι
λειτουργικές και οι οπτικές σχέσεις. Αυτό που διαφοροποιεί αυτά τα διαγράμματα
από τα αντίστοιχα τοπογραφικά διαγράμματα της ίδιας περιοχής, είναι η
υποκειμενικότητα των συστατικών του στοιχείων, που βασίζεται στην κρίση και την
αντίληψη του μελετητή. Χρησιμοποιούνται παράλληλα με άλλα μέσα αντικειμενικής
αποτύπωσης του τοπίου (τυποποιημένα έντυπα καταγραφής του τοπίου, φωτογραφίες,
σκίτσα) και βασίζονται στην κριτική ανάλυση του μελετητή, καθώς ο τελευταίος
φιλτράρει τις άπειρες πληροφορίες του τοπίου και αναγνωρίζει εκείνες τις
πληροφορίες που είναι κρίσιμο να αποτυπωθούν στο διάγραμμα. Η σύνταξη αυτών των διαγραμμάτων απαιτεί
καλή γνώση της θεωρίας του τοπίου και των τεχνικών αποτύπωσης του μέσω
συμβολισμών, ώστε το διάγραμμα να είναι σαφές σχεδιαστικά και νοηματικά, για να
αποτελέσει το κατάλληλο υπόβαθρο της ανάγνωσης του τοπιακού χαρακτήρα του
τοπίου κατά τη φάση της εκτίμηση του.
Η εκτίμηση του τοπίου αποτελεί μια
διαδικασία κατά την οποία μελετώνται τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν και τα
διαγράμματα ποιότητας που προέκυψαν. Η διαδικασία αυτή προσδιορίζει την
ποιότητά του τοπίου, το χαρακτήρα και τη ταυτότητα του, δηλαδή στην κεντρική
ιδέα διαμόρφωσης του τοπίου, που οδηγεί τις σχεδιαστικές αποφάσεις του αρχιτέκτονα
τοπίου.
[1] M. Laurie (1976), όπως αναφέρεται από Ανανιάδου – Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική Τοπίου. Θεωρία. Κριτική,
Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του
ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ
[2] Ανανιάδου –
Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική
Τοπίου. Θεωρία. Κριτική, Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική
Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ
[3] Vos και Stordelder (1992), όπως αναφέρεται από Xιωτέλλη Κ., 2001, Εισαγωγή στην Οικολογία Τοπίου, παρουσίαση
– διάλεξη στα πλαίσια του μαθήματος «Συντήρηση, αποκατάσταση, εξυγίανση τοπίου», ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου,
Θεσσαλονίκη
[4]
Ισπικούδης Ι., 2011, Ενότητες – Μονάδες
τοπίου, παρουσίαση – διάλεξη στα πλαίσια του μαθήματος «Δασοκομία.
Υδρολογία. Διαχείριση φυσικού περιβάλλοντος, αρχές και εφαρμογές στο σχεδιασμό
τοπίου», ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική
Τοπίου, Θεσσαλονίκη
[5] Xιωτέλλη Κ., 2001, Εισαγωγή στην Οικολογία Τοπίου,
παρουσίαση – διάλεξη στα πλαίσια του μαθήματος «Συντήρηση, αποκατάσταση, εξυγίανση
τοπίου», ΔΠΜΣ
Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεσσαλονίκη
[6]
Ισπικούδης Ι., 2011, Δασολογία – Σημειώσεις Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ΔΠΜΣ
Αρχιτεκτονική Τοπίου, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη
[7] Ανανιάδου –
Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική
Τοπίου. Θεωρία. Κριτική, Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική
Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ
[8] Χατζηστάθης Α.,
Ισπικούδης Ι., 1995, Προστασία της φύσης
και αρχιτεκτονική του τοπίου, εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη
[9] Ανανιάδου – Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική Τοπίου. Θεωρία. Κριτική,
Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του
ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ
