ΤΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ

Είναι γνωστό ότι τα μεγάλα τεχνικά έργα μεταμορφώνουν το τοπίο. Η απουσία διερεύνησης και σχεδιασμού του τρόπου με τον οποίο αυτά εντάσσονται στο χώρο, οδήγησε στην πλειονότητα των περιπτώσεων σε υποβαθμισμένα τοπία, ενώ η επέμβαση στο τοπίο ενός τεχνικού έργου, μετά την κατασκευή του, δεν οδήγησε στο επιθυμητό αποτέλεσμα εναρμόνισης του έργου με το τοπίο.

Η παραδοχή ότι όλα τα τεχνικά έργα, η κάθε είδους ανάπτυξη, συμβαίνουν και συνεπάγονται την αλλαγή στο τοπίο (Hackett 1972), επέβαλλε και καθιέρωσε την αναγκαιότητα της σχεδιασμένης αλλαγής, τις θεσμοθετημένες μελέτες και τα έργα αρχιτεκτονικής τοπίου.[1] Στο εξωτερικό βέβαια... Γιατί στη χώρα μας υπολειπόμαστε ακόμη στον τομέα αυτό. Όχι βέβαια στη γνώση, έχουμε άλλωστε σπουδαίους δάσκαλους, αλλά στη θεσμοθέτηση. 

Τι είναι όμως η Αρχιτεκτονική Τοπίου? Όχι, δεν είναι κηπουρική... Είναι η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνική που ασχολείται με τη μελέτη και το σχεδιασμό του τοπίου. Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα τοπίου εμφανίζεται από πολύ παλιά, αρχικά ως κηποτέχνες, σχεδιαστές κήπων και πάρκων που έδρασαν σε όλο τον κόσμο, δημιουργώντας εξαιρετικά έως υπερβολικά πάρκα και κήπους, ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε εποχή. Η επιστήμη της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, που θεωρείται ως μια από τις επιστήμες του περιβάλλοντος, άρχισε να διδάσκεται για πρώτη φορά στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο Harvard το 1901. Στην Ευρώπη διδάχτηκε ως ανεξάρτητη επιστήμη το 1929 στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Στην Ελλάδα η Αρχιτεκτονική Τοπίου διδάχτηκε για πρώτη φορά ως αυτοτελές μάθημα το 1967, στη Γεωπονική Σχολή του ΑΠΘ και το 1974 στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, ενώ ως αυτοτελές αντικείμενο Αρχιτεκτονικής Τοπίου διδάσκεται, σε μεταπτυχιακό επίπεδο από το 2003, από το Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Αρχιτεκτονική Τοπίου του ΑΠΘ.

Η Αρχιτεκτονική Τοπίου ασχολείται συστηματικά με το σχεδιασμό του τοπίου μετά τις δύσκολες συνθήκες και ανάγκες που προέκυψαν έπειτα από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, σχετιζόμενες με την ανάπτυξη και τις επιπτώσεις της στο τοπίο. Κάθε φορά που προγραμματίζεται μια διαμόρφωση του χώρου υπάρχει και το «πρόβλημα τοπίο».[2] Ο σχεδιασμός του τοπίου απαιτεί μια σύνθετη αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού. Ο αρχιτέκτονας τοπίου, μέσα από τη συνεργασία και με άλλες ειδικότητες επιστημόνων, καλείται να σχεδιάσει το τοπίο, μέσα από μια προσέγγιση πολυκριτηριακή: κριτήρια οικολογικά, κοινωνικά, οπτικά-περιγραφικά, αισθητικά, ιστορικά και οικονομικά. Η ωριμότητα μιας μελέτης, που αποτελεί σημαντικό κριτήριο για να ενταχθεί ένα έργο σε κάποιο χρηματοδοτικό πρόγραμμα, απαιτεί ολοκληρωμένη επίλυση στο «πρόβλημα έργο». Επομένως και στο «πρόβλημα τοπίο».  

Είναι σύνηθες στην χώρα μας ο σχεδιασμός της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου να πραγματοποιείται εκ των υστέρων, μετά από τη μελέτη ή και την κατασκευή των έργων εκείνων που διαμορφώνουν τον χώρο. Η λανθασμένη αυτή τακτική, που πολύ συχνά χρησιμοποιούνταν για να καλυφθούν τα λάθη ή οι ελλείψεις που είχαν προηγηθεί εξαιτίας θεμάτων που δεν είχαν προβλεφτεί, σήμερα πρέπει να εκλείψει.

Τα έργα αρχιτεκτονικής τοπίου είναι έργα που αφορούν την αξιοποίηση, προστασία, διατήρηση, διαμόρφωση ή αποκατάσταση του τοπίου, έργα που αφορούν στην επίλυση προβλημάτων που έχουν σχέση με τη χρήση της γης, μέσα από την κατανόηση των φυσικών συστημάτων και σε σχέση με τις πολιτιστικές τάσεις και τις κοινωνικές ανάγκες. 

Μια μελέτη αρχιτεκτονικής τοπίου αποτελεί μια ολοκληρωμένη διαδικασία ανάλυσης δομών και στοιχείων, σχέσεων και αλληλεπιδράσεων ή ανάγνωσης της οργάνωσης και λειτουργίας του τοπίου, που στοχεύει στον προσδιορισμό των προοπτικών και δυνατοτήτων χρησιμοποίησης του τοπίου, στον προσδιορισμό δηλαδή της ικανοχωρητικότητας του, του δυναμικού και της καταλληλότητας του για διαμόρφωση. Καθοριστικά στοιχεία για τη μελέτη αποτελούν οι αρχικοί στόχοι της επέμβασης, η στιγμή της παρεμβολής της μελέτης στη γενικότερη διαδικασία επέμβασης στο χώρο και η βασική υπόθεση για το τοπίο. Μια τέτοια μελέτη μπορεί να εμφανίζεται είτε ως αυτόνομη μελέτη αρχιτεκτονικής τοπίου που σχεδιάζει έναν χώρο, είτε ως «τοπιακή παρεμβολή», μελέτη δηλαδή που συνοδεύει άλλη μελέτη επέμβασης και διαμόρφωσης του χώρου (πχ κάποιο έργο υποδομής).[3]

Στα τεχνικά έργα η μελέτη αρχιτεκτονικής τοπίου εξειδικεύεται συχνά ως μελέτη αποκατάστασης τοπίου, με σκοπό την αποκατάσταση του διαταραγμένου τοπίου από την κατασκευή του έργου, την ένταξη του στο υφιστάμενο τοπίο και την ανάδειξη τοποθεσιών που αξίζουν προσοχής (ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή πολιτιστικής κληρονομιάς). 

Τα στάδια μιας μελέτης αρχιτεκτονικής τοπίου ή μιας μελέτης αποκατάστασης τοπίου είναι τα εξής:

• Ανάλυση και εκτίμηση του τοπίου, με προσδιορισμό του τοπιακού χαρακτήρα: τεχνική έκθεση, σκίτσα, ποιοτικά και λειτουργικά διαγράμματα
• Σχέδια αποκατάστασης του τοπίου: σχέδιο γενικής οργάνωσης (masterplan), τομές, σχέδια λεπτομερειών, σκίτσα, τρισδιάστατες απεικονίσεις με προτάσεις για την αξιοποίηση και ανάδειξη χώρων ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και σημειακές σχεδιαστικές παρεμβάσεις
• Σχέδιο φύτευσης
• Σχέδιο φωτισμού
• Σχέδιο άρδευσης
• Προτάσεις για πρόσθετα τεχνικά έργα, εφόσον κρίνονται αναγκαία 

---

[1] Ανανιάδου – Τζημοπούλου Μ., 2010, Έργα αρχιτεκτονικής οδικών τοπίων: Εγνατία οδός, Αλεξανδρούπολη – Κήποι, Πόλεως Λόγος – Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Α. Φ. Λαγόπουλο, εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη

[2] Ανανιάδου – Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική Τοπίου. Θεωρία. Κριτική, Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ

[3] Ανανιάδου – Τζημοπούλου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική Τοπίου. Θεωρία. Κριτική, Διδακτικές σημειώσεις μαθήματος ΣΤ01 Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεωρία, Κριτική του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Τοπίου ΑΠΘ