ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΡΗΧΙΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ

[κείμενο εργασίας]

Η ερευνητική αυτή εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος «Συντήρηση – Αποκατάσταση – Εξυγίανση Τοπίου» του γ’ εξαμήνου σπουδών του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική Τοπίου του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών και της Γεωπονικής Σχολής του ΑΠΘ, στο οποίο διδάσκει ο καθηγητής Σ. Τσιούρης, κατά το ακαδημαϊκό έτος 2010-2011. 

Η εργασία εισάγει στις έννοιες των λειτουργιών και των αξιών των υγροτοπικών οικοσυστημάτων, της προστασίας, αποκατάστασης και διαχείρισης αυτών, καθώς και της αναγκαιότητας εκπόνησης ενός Σχεδίου Διαχείρισης, μέσα από μια συνοπτική διερεύνηση μιας προστατευόμενης περιοχής. Η δομή της εργασίας βασίστηκε στις συστάσεις του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων – Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) και του ΥΠΕΧΩΔΕ, όπως δίνονται στο τεύχος «Οδηγίες Εκπόνησης Σχεδίων Διαχείρισης Προστατευομένων Περιοχών» και στις Σημειώσεις του μαθήματος σχετικά με τα κύρια στάδια εκπόνησης ενός Σχεδίου Διαχείρισης. 

Η γεωργία, η βιομηχανία, η αστικοποίηση του πληθυσμού με τις συνεπακόλουθες επεκτάσεις των πόλεων και τη χωροθέτηση βιομηχανικών περιοχών, ο ταχύτατα αυξανόμενος στόλος οχημάτων που δημιουργεί συνεχώς νέες ανάγκες σε οδικό δίκτυο και υποδομές, οι συνεχόμενες εξελίξεις στο χώρο της τεχνολογίας και της χρήσης των φυσικών πόρων προκαλούν τη δραματική υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου. Αποψιλώσεις δασών, αποξήρανση ελών και λιμνών, διευθέτηση, εγκιβωτισμός ή εκτροπή ποταμών και χειμάρρων, φράγματα, αναχώματα, ορύγματα, μικρά και μεγάλα τεχνικά έργα αλλοιώνουν το τοπίο. Καυσαέρια, ανεξέλεγκτες χωματερές, ρίψη υγρών αποβλήτων στους υγρότοπους, αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων, ρυπαίνουν και μολύνουν το περιβάλλον. Για πολλά χρόνια το κέρδος έχει τη μεγαλύτερη από όλες τις αξίες.

Ο άνθρωπος, μέσα από κυβερνητικούς ή μη θεσμούς, άρχισε να αντιστέκεται στην καταστροφή του περιβάλλοντος, όταν συνειδητοποίησε το μέγεθος αυτής της καταστροφής. Η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας οδήγησε στη λήψη μέτρων και στη χωροθέτηση προστατευόμενων περιοχών, περιοχών που διέπονται από ειδικό καθεστώς προστασίας και διακρίνονται για την ιδιαιτερότητα ή και τη μοναδικότητα της χλωρίδας, της πανίδας, των οικοσυστημάτων ή των τοπίων τους. Σήμερα προστατεύονται νομικά συνολικά περίπου 7.000 περιοχές σε όλο τον πλανήτη, καλύπτοντας το 5% της χερσαίας έκτασής του. 

Πέρα από τη νομική διάσταση της προστασίας, η αποκατάσταση των ήδη υποβαθμισμένων περιοχών εμφανίστηκε ως μια σύγχρονη αναγκαιότητα. Η αποκατάσταση οικοσυστημάτων αφορά την περίπτωση των δασών, των υγροτόπων και των τοπίων. Με την ευρύτερη δυνατή έννοια, περιλαμβάνει τις εξής περιπτώσεις: α) την αναδημιουργία ενός οικοσυστήματος σε τοποθεσία που προϋπήρχε (πχ η αναδημιουργία ενός υγρότοπου σε τοποθεσία όπου πλέον υπάρχει ένας αποξηραμένος υγρότοπος), β) τη βελτίωση των δομικών και λειτουργικών γνωρισμάτων ενός υφιστάμενου οικοσυστήματος, γ) τη δημιουργία ενός τεχνητού οικοσυστήματος σε τοποθεσία που δεν προϋπήρχε (πχ με τη δημιουργία ενός τεχνητού υγρότοπου σε περιοχή που δεν προϋπήρχε). Η τελευταία περίπτωση, αν και δεν αποτελεί στην κυριολεξία αποκατάσταση ενός οικοσυστήματος με την στενή έννοια του όρου, εντούτοις αποτελεί περίπτωση αποκατάστασης του τοπίου. 

Η εργασία εστιάζει στην προστασία, αποκατάσταση και διαχείριση υγροτοπικών οικοσυστημάτων. Οι υγρότοποι στην Ελλάδα έχουν χαθεί κατά τα 2/3 της συνολικής τους έκτασης. Οι περιοχές που έχουν εναπομείνει, υπόκειται σε σταδιακή υποβάθμιση. Οι λειτουργίες και οι αξίες των υγροτόπων έχουν βιβλιογραφικά αναγνωριστεί και γίνεται προσπάθεια να λαμβάνονται υπόψη κατά το σχεδιασμό ενός έργου αποκατάστασης, δηλαδή στόχος του σχεδιασμού να αποτελεί η αποκατάσταση ή η διαχείριση των λειτουργιών του υγρότοπου, παρά αορίστως η αποκατάσταση του υγρότοπου.

Ως λειτουργίες των υγροτόπων καταγράφονται οι ακόλουθες: 

• η αποθήκευση νερού, 
• η στήριξη των τροφικών πλεγμάτων, 
• ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, 
• η παγίδευση ιζημάτων και τοξικών ουσιών, 
• ο μετασχηματισμός και η απομάκρυνση των θρεπτικών ουσιών, 
• η τροποποίηση των πλημμυρικών φαινομένων, 
• η τροποποίηση των διαβρωτικών φαινομένων, 
• η αποθήκευση και ελευθέρωση θερμότητας, 
• η συγκράτηση αέριων ρύπων, 
• η ανάσχεση θορύβων και 
• η εξαγωγή τροφής σε άλλα οικοσυστήματα. 

Ως αξίες των υγροτόπων θεωρούνται οι εξής: 

• η βιολογική αξία, 
• η υδρευτική, 
• η αρδευτική, 
• η υδροηλεκτρική, 
• η αλιευτική, 
• η κτηνοτροφική, 
• η υλοτομική, 
• η αλατοληπτική, 
• η αμμοληπτική, 
• η επιστημονική, 
• η εκπαιδευτική, 
• η πολιτιστική, 
• η αναψυχική, 
• η αντιπλημμυρική, 
• η αντιδιαβρωτική, 
• η αξία βελτίωσης της ποιότητας του νερού και του αέρα, 
• η αξία προστασίας από τους θορύβους, 
• η τοποκλιματική αξία, 
• η μεταφορική αξία και 
• η ιαματική αξία.

Οι αξίες και οι λειτουργίες πολλές φορές συγχέονται μεταξύ τους. Ακόμη και σε κείμενα του Γραφείου Ραμσάρ δεν ακολουθείτε πάντα αυστηρή διάκριση μεταξύ λειτουργιών και αξιών. Το σημαντικό όμως είναι να αναγνωρίζονται σε έναν υγρότοπο ή ένα οικοσύστημα, καθώς δεν επιτελούνται όλες οι λειτουργίες σε όλα τα οικοσυστήματα. Το κάθε οικοσύστημα αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, μοναδική και ανεπανάληπτη, με τις δικές του αξίες και λειτουργίες. 

Η σύγχρονες προσεγγίσεις στο σχεδιασμό της αποκατάστασης ενός υγροτόπου απαιτούν τη διερεύνηση των λειτουργιών και αξιών του υγροτόπου, όπως και σε ποιο βαθμό και σε ποιες τοποθεσίες αυτές πρέπει να αποκατασταθούν. Επίσης, στοιχεία ιστορικά, πολιτιστικά, παλαιολιμνικά, το υδρολογικό καθεστώς και οι χρήσεις γης στη λεκάνη απορροής, το έδαφος και άλλοι αβιοτικοί και βιοτικοί παράγοντες, οι χρήσεις των πόρων του υγρότοπου, η αποτύπωση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών και στάσεων των τοπικών κατοίκων, ο καθορισμός της κατάλληλης διαδικασίας με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων μερών (φορέων και κατοίκων), η επιλογή συνθήκης αναφοράς και εφικτοί-μετρήσιμοι στόχοι για τον υγρότοπο προς αποκατάσταση όπως και η εκπόνηση προγράμματος παρακολούθησης, αποτελούν σημεία που πρέπει να συλλεχθούν και αποκωδικοποιηθούν κατά το σχεδιασμό ενός έργου αποκατάστασης ενός υγροτοπικού οικοσυστήματος. 

Εκτός από το σχεδιασμό της αποκατάστασης ενός οικοσυστήματος, ο σχεδιασμός της διαχείρισής του αποτελεί μια εξαιρετικής σημασίας διαδικασία στην προστασία μιας περιοχής. Η διαχείριση των προστατευομένων περιοχών είναι μια σύνθετη διαδικασία, απαιτεί εξειδικευμένες επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις, προϋποθέτει συνεχή εμπλοκή με τα προβλήματα των τοπικών κοινωνιών, συνεχή φύλαξη και προστασία. Αποτελεί μια συνεχή διαδικασία εξεύρεσης λύσεων και λήψης αποφάσεων, οι οποίες βασίζονται σε δυναμικά δεδομένα.

Τα Σχέδια Διαχείρισης θεσμοθετήθηκαν από τη Πολιτεία και αποτελούν το κύριο εργαλείο για τη διαχείριση μιας προστατευόμενης περιοχής. Σκοπός ενός σχεδίου διαχείρισης αποτελεί η διατήρηση, βιώσιμη διαχείριση και ανάδειξη μιας προστατευόμενης περιοχής, με συνέπεια την αύξηση των τοπικών εισοδημάτων και την αντιμετώπιση του κοινωνικού και γεωγραφικού αποκλεισμού που παρατηρείται στις περισσότερες από τις περιοχές αυτές. Οι προστατευόμενες περιοχές μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τοπικούς πόλους αειφορικής ανάπτυξης. 

Γενικοί στόχοι ενός συστήματος διαχείρισης για τις προστατευόμενες περιοχές είναι:

• Η διατήρηση της βιοποικιλότητας, 
• Η προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων, 
• Η διατήρηση της φυσιογνωμίας του τοπίου, 
• Η τοπική ανάπτυξη ανθρωπίνων δραστηριοτήτων συμβατών με την διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, 
• Η διάχυση των ωφελειών της βιώσιμης διαχείρισης όχι μόνο στις προστατευόμενες περιοχές, αλλά στο γενικότερο χωρικό, κοινωνικό και οικονομικό περίγυρο, 
• Η μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή και συνεργασία των τοπικών φορέων, ΑΕΙ, ΜΚΟ και ενεργών πολιτών. 

Οι αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών είναι:

• Η αειφορία, 
• Η βιωσιμότητα, 
• Η αμοιβαιότητα μεταξύ χρήσης και προστασίας, 
• Η αρμονική σχέση προστασίας και προόδου. 

Στις προστατευόμενες υγροτοπικές περιοχές, ο ορθός σχεδιασμός διαχείρισης συνδέεται με το σχεδιασμό σε ευρύτερη κλίμακα, όπως είναι ο σχεδιασμός σε επίπεδο λεκάνης απορροής, γιατί οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε αυτό το επίπεδο επηρεάζουν τη διατήρηση και τη συνετή χρήση των υγροτόπων. 

Σε ένα σχέδιο διαχείρισης εξειδικεύεται ο γενικός σκοπός διαχείρισης μιας προστατευόμενης περιοχής σε ειδικότερους σκοπούς, εστιασμένους σε επί μέρους ζητήματα, ιεραρχημένους και εφικτούς από πλευράς νομοθεσίας, πόρων, επιστημονικής γνώσης και τεχνολογίας. Η ποσοτική περιγραφή επιτρέπει την καλύτερη παρακολούθηση και αξιολόγηση του σκοπού.

Στην εργασία αυτή επιλέχθηκε προς διερεύνηση το υγροτοπικό οικοσύστημα του Ρήχιου ποταμού. Κατά τη διάρκεια έντονων βροχοπτώσεων την τελευταία διετία, παρατηρήθηκαν έντονα πλημμυρικά φαινόμενα στις κατάντη περιοχές του Ρήχιου ποταμού, πριν την εκβολή του στο Στρυμονικό Κόλπο. Προέκυψε έτσι η πρόσφατη ανάγκη καθαρισμού τόσο της ευρείας όσο και της μόνιμης κοίτης του ποταμού από την υπηρεσία που υπηρετώ [* τα έργα αντιπλημμυρικής προστασίας των ποταμών της Κεντρικής Μακεδονίας ανήκουν στις αρμοδιότητες της Διεύθυνσης Ελέγχου Κατασκευής Έργων (ΔΕΚΕ) της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας], γεγονός που μου ανακίνησε τα πρώτα ερωτήματα για την ορθή επέμβαση συντήρησης και διαχείρισης ενός τόσο σημαντικού υγρότοπου. Το ερέθισμα αυτό στάθηκε η αιτία επιλογής του Ρήχιου για αυτήν την εργασία. 

Ο Ρήχιος ποταμός δεν απαιτεί κάποια σημαντικά έργα για την αποκατάσταση των λειτουργιών του. Απαιτείται όμως μια ολοκληρωμένη διαχείριση των λειτουργιών και των αξιών του μέσα από ένα Σχέδιο Διαχείρισης. Επέλεξα να εστιάσω στην εργασία αυτή, σαν ειδικότερο σκοπό (τμήμα του γενικότερου σκοπού διαχείρισης ενός ποτάμιου υγρότοπου), το κομμάτι που αφορά στον καθαρισμό της κοίτης και τη συντήρηση της παρόχθιας βλάστησης, καθώς αυτά σχετίζονται με τη λειτουργία της τροποποίησης των πλημμυρικών φαινομένων και την αντιπλημμυρική αξία του ποταμού. 

Ειδικότερα, στο Πρώτο Κεφάλαιο παρατίθενται γενικά στοιχεία για την περιοχή και το νομικό καθεστώς που την διέπει. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο δίνονται τα στοιχεία περιγραφής του φυσικού περιβάλλοντος και των κινδύνων που το απειλούν, όπως επίσης και κοινωνικο-οικονομικά στοιχεία, για την πληρέστερη παρουσίαση του Ρήχιου και της ευρύτερης περιοχής που διασχίζει. Αποτελώντας δε τμήμα ενός ευρύτερου υγροτοπικού συστήματος, αυτό των λιμνών Κορώνειας – Βόλβης και των Μακεδονικών Τεμπών, η περιγραφή σε ορισμένα τμήματα αφορά ολόκληρη τη λεκάνη απορροής, την λεκάνη Μυγδονίας. Στο Τρίτο Κεφάλαιο της εργασίας επιχειρείται μια αξιολόγηση της περιοχής, και περιγράφονται κάποιες διαχειριστικές προτάσεις αντιπλημμυρικής προστασίας, συντήρησης και παρακολούθησης.